Ο Αναξαγόρας γεννιέται στις Κλαζομενές της Μικρασίας γύρω στο 500 πΧ.
Κατάγεται από πλούσια οικογένεια αλλά σύντομα αποποιείται την πατρική περιουσία και βάζει σκοπό της ζωής του τη μελέτη των επιγείων και των επουρανίων.
Η υλιστική φιλοσοφία ανθεί στα παράλια της Ιωνίας πάνω από εκατό χρόνια και ο Αναξαγόρας διαμορφώνει τις απόψεις του για τη σύσταση του κόσμου. Ο ήλιος είναι μια πυρωμένη πέτρα και η σελήνη είναι ετερόφωτη, όπως και η γη.
τό δέ φώς τήν σελήνην μή ίδιον έχειν, αλλά από τού ηλίου
Οταν έρχεται στην Αθήνα είναι περίπου σαράντα χρονών και οι διδασκαλίες του γρήγορα συναρπάζουν τους Αθηναίους. Ο Ευριπίδης κάνει αρκετές αναφορές στις τραγωδίες του, ο Περικλής τον θαυμάζει και γίνεται μαθητής του και σύντομα κυκλοφορεί στην Αγορά βιβλίο του, το οποίο μάλιστα πωλείται αντί μίας δραχμής.
Η συντηρητική Αθήνα βέβαια αντιδρά στον κατακλυσμό των υλιστικών απόψεων του Αναξαγόρα, ο ήλιος και η σελήνη είναι "του θεού" και όποιος ασχολείται με αυτά είναι ασεβής, άσε που κινδυνεύει να παραφρονήσει, όπως ξεκάθαρα αναφέρει ο Ξενοφών, αναφερόμενος στις διδασκαλίες του Σωκράτη.
Η αντίδραση ολοένα και αυξάνεται, μέχρι που ο Διοπείθης καταφέρνει το 435 πΧ να περάσει νόμο που επικυρώνει η δημοκρατική Αθήνα, όποιος παρεκκλίνει από τα θεία ή όποιος διδάσκει θεωρίες για τα ουράνια σώματα, θα δικάζεται.
Η δημοτικότητα του Περικλή έχει πέσει και οι αντίπαλοί του φροντίζουν με κάθε τρόπο να βλάψουν αυτόν και το περιβάλλον του. Ετσι ο Αναξαγόρας οδηγείται με συνοπτικές διαδικασίες σε δίκη και πάει φυλακή. Για αυτόν βέβαια είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να ασχοληθεί με την ησυχία του με το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου.
Ο Περικλής προσπαθεί να τον γλυτώσει και τον επισκέπτεται στη φυλακή. Ο Πλούταρχος δίνει μια εκπληκτική περιγραφή της συνάντησης.
Με τα πολλά καταφέρνει να τον αποφυλακίσει και να τον στείλει στη Λάμψακο, όπου ο Αναξαγόρας περνάει τα τελευταία χρόνια της ζωής του μακριά από τον φθόνο της Αθήνας. Οι Λαμψακηνοί είναι υπερήφανοι που τον φιλοξενούν. Η παράδοση αναφέρει ότι τον ρώτησαν τι θέλει να κάνουν για χάρη του όταν πεθάνει. Ο Αναξαγόρας ζήτησε η ημέρα του θανάτου του να είναι αργία για τους μαθητές, πράγμα που οι Λαμψακηνοί εφάρμοσαν και τήρησαν για πάρα πολλά χρόνια, αφού μας το αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος τον 3ο μΧ αιώνα.
Ο Αναξαγόρας πεθαίνει γύρω στο 428 πΧ.
Τριάντα χρόνια αργότερα ο νόμος του Διοπείθη έχει σαν στόχο τον Σωκράτη. Στην απολογία του δηλώνει στον κατήγορό του Μέλητο ότι συνεχίζει να θεωρεί θεούς τον ήλιο και τη σελήνη, όπως κάνουν όλοι οι άνθρωποι και πως κάτι τέτοια επαναστατικά τα λέει ο Αναξαγόρας και τα βιβλία του, που τα βρίσκει κανείς στην Αγορά με μία δραχμή.
Οι φιλοσοφικές και φυσικές προσεγγίσεις του Αναξαγόρα θα αποτελέσουν αντικείμενο διαμάχης για πολλούς αιώνες και θα δικαιωθούν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα.
Η υλιστική φιλοσοφία ανθεί στα παράλια της Ιωνίας πάνω από εκατό χρόνια και ο Αναξαγόρας διαμορφώνει τις απόψεις του για τη σύσταση του κόσμου. Ο ήλιος είναι μια πυρωμένη πέτρα και η σελήνη είναι ετερόφωτη, όπως και η γη.
τό δέ φώς τήν σελήνην μή ίδιον έχειν, αλλά από τού ηλίου
Οταν έρχεται στην Αθήνα είναι περίπου σαράντα χρονών και οι διδασκαλίες του γρήγορα συναρπάζουν τους Αθηναίους. Ο Ευριπίδης κάνει αρκετές αναφορές στις τραγωδίες του, ο Περικλής τον θαυμάζει και γίνεται μαθητής του και σύντομα κυκλοφορεί στην Αγορά βιβλίο του, το οποίο μάλιστα πωλείται αντί μίας δραχμής.
Η συντηρητική Αθήνα βέβαια αντιδρά στον κατακλυσμό των υλιστικών απόψεων του Αναξαγόρα, ο ήλιος και η σελήνη είναι "του θεού" και όποιος ασχολείται με αυτά είναι ασεβής, άσε που κινδυνεύει να παραφρονήσει, όπως ξεκάθαρα αναφέρει ο Ξενοφών, αναφερόμενος στις διδασκαλίες του Σωκράτη.
Με τα πολλά καταφέρνει να τον αποφυλακίσει και να τον στείλει στη Λάμψακο, όπου ο Αναξαγόρας περνάει τα τελευταία χρόνια της ζωής του μακριά από τον φθόνο της Αθήνας. Οι Λαμψακηνοί είναι υπερήφανοι που τον φιλοξενούν. Η παράδοση αναφέρει ότι τον ρώτησαν τι θέλει να κάνουν για χάρη του όταν πεθάνει. Ο Αναξαγόρας ζήτησε η ημέρα του θανάτου του να είναι αργία για τους μαθητές, πράγμα που οι Λαμψακηνοί εφάρμοσαν και τήρησαν για πάρα πολλά χρόνια, αφού μας το αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος τον 3ο μΧ αιώνα.
Τριάντα χρόνια αργότερα ο νόμος του Διοπείθη έχει σαν στόχο τον Σωκράτη. Στην απολογία του δηλώνει στον κατήγορό του Μέλητο ότι συνεχίζει να θεωρεί θεούς τον ήλιο και τη σελήνη, όπως κάνουν όλοι οι άνθρωποι και πως κάτι τέτοια επαναστατικά τα λέει ο Αναξαγόρας και τα βιβλία του, που τα βρίσκει κανείς στην Αγορά με μία δραχμή.
ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ
[26δ]
ὦ θαυμάσιε Μέλητε, ἵνα τί ταῦτα λέγεις; οὐδὲ ἥλιον οὐδὲ σελήνην ἄρα νομίζω θεοὺς εἶναι, ὥσπερ οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι;
μὰ Δί᾽, ὦ ἄνδρες δικασταί, ἐπεὶ τὸν μὲν ἥλιον λίθον φησὶν εἶναι, τὴν δὲ σελήνην γῆν.
Ἀναξαγόρου οἴει κατηγορεῖν, ὦ φίλε Μέλητε; καὶ οὕτω καταφρονεῖς τῶνδε καὶ οἴει αὐτοὺς ἀπείρους γραμμάτων εἶναι ὥστε οὐκ εἰδέναι ὅτι τὰ Ἀναξαγόρου βιβλία τοῦ Κλαζομενίου γέμει τούτων τῶν λόγων; καὶ δὴ καὶ οἱ νέοι ταῦτα παρ᾽ ἐμοῦ μανθάνουσιν, ἃ ἔξεστιν ἐνίοτε εἰ πάνυ πολλοῦ δραχμῆς
Αυτές οι διαφωνίες όμως δεν ήταν περιωρισμένες στα στενά όρια της γνώσης του κόσμου, έχουν και βαθύτερες αιτίες.
Σε ένα πρόσφατο σημείωμα* του Νίκου Καρούζου πρός τον Ηλία Πετρόπουλο, νομίζει κανείς πως ο ίδιος διάλογος κρατεί μερικές χιλιάδες χρόνια.
Εικοσιπέντε αιώνες μετά τον Αναξαγόρα, γεννιέται στα Βουρλά, τις αρχαίες Κλαζομενές, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης.
_______________________________________________
*από το αρχείο του Δημοσθένη Αβραμίδη,
μαζί με τις ευχαριστίες που μας γνώρισε την επιστολή αυτή.
