Ο Seneca, ο Kepler και οι κομήτες

Ο Kepler το 1619 κυκλοφορεί το βιβλίο του DE COMETIS LIBELLI TRES. Κάτω από τους τίτλους υπάρχει μία φράση από τον Ρωμαίο φιλόσοφο και ποιητή Seneca του 1^ου αιώνα μΧ, παρμένη από το βιβλίο του NATURALIUM QUAESTIONUM.

Τι έκανε όμως τον Kepler να ανατρέξει σε αυτό το κείμενο ;;

Ας δούμε λίγο την προϊστορία στα γραφόμενα για τους κομήτες. Από το ξεκίνημα της παρατήρησης του ουρανού όλα στηρίχτηκαν στην επανάληψη. Ο ήλιος, η σελήνη, τα κοντινά αστέρια αλλά και οι μακρινοί αστερισμοί είχαν μια περιοδικότητα, αύριο ή σε 15 μέρες ή σε 5 χρόνια θα ήταν πάλι στην ίδια θέση και θα έκαναν την ίδια διαδρομή. Αυτή η σιγουριά έκανε τους παρατηρητές του ουρανού να ξεθαρρέψουν, να δώσουν ονόματα στα αστέρια και να φανταστούν σχήματα στους αστερισμούς, ζυγός, τοξότης, κριός, ψάρια, φίδια κλπ. 

Και εκεί που έμπαιναν τα πράγματα σε τάξη, εμφανιζόταν ξαφνικά ένας κομήτης, έκανε έντονη την παρουσία του στο νυχτερινό στερέωμα, είχε και ουρά, έγραφε κάποια άγνωστη και απρόβλεπτη διαδρομή για λίγες νύχτες και μετά εξαφανιζόταν. Οι αστρολόγοι στα παλάτια της Βαβυλώνας και στους ναούς του Αμόν Ρα είχαν οριστική δυσκολία, το μόνο που ήξεραν είναι ότι κάτι τέτοιο είχε συμβεί ξανά στο παρελθόν, αλλά χωρίς κανένα στοιχείο ταυτοποίησης και πιθανής περιοδικότητας. Ετσι, κατ' ανάγκην, οι κομήτες συνδέθηκαν με κάτι κακό που θα συνέβαινε, κάποιο μήνυμα εξ ουρανού για επικείμενες καταστροφές.

Οι πρώτοι υλιστές φιλόσοφοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη δημιουργία των κομητών σαν αποτέλεσμα προσέγγισης δύο άστρων [Δημόκριτος-Αναξαγόρας]. Αμέσως μετά έρχεται η καθοριστική τοποθέτηση του Αριστοτέλη:Οι κομήτες είναι ατμοσφαιρικά φαινόμενα, τοπικές εξατμίσεις ή αναθυμιάσεις που συνδέονται με επικείμενες αλλαγές του καιρού, ξηρασίες, ίσως και σεισμούς κλπ. Το κύρος και η αυθεντία του μεγάλου Σταγειρίτη φιλόσοφου δημιούργησε ανυπέρβλητα εμπόδια στα θέματα που έκανε λάθος, ιδιαίτερα όταν η τεκμηρίωση ήταν φτωχή σε δεδομένα. Ετσι φτάνουμε στον 1ο μΧ αιώνα χωρίς καμμιά ιδιαίτερη συνεισφορά στη λύση του μυστηρίου των κομητών.

Η παρέμβαση του μεγάλου φιλόσοφου, ιστορικού και ποιητή Lucius Annaeus Seneca είναι κατ' αρχήν παράξενη. Παρ' ότι δεν είναι μαθηματικός ή αστρονόμος, στο βιβλίο του Naturalium Quaestionum ασχολείται με τους κομήτες, κάνει πολύ προσεκτική κριτική στον Αριστοτέλη και σε όσους ασχολήθηκαν με το θέμα (Επιγένης, Απολλώνιος κλπ), δεν είναι ικανοποιημένος με τις απόψεις τους, αλλά δεν είναι σε θέση να προτείνει καινούργιες θεωρίες και πολύ περισσότερο να τις τεκμηριώσει.

Ετσι καταλήγει σε μια εξαιρετικά ποιητική αλλά και προφητική παράγραφο

“Κάποια μέρα όλα αυτά τα άγνωστα σε μας θα ξεκαθαρίσουν. Ισως μια γενιά δεν φτάνει για να διερευνηθούν τόσο σπουδαία θέματα. Οι άνθρωποι στο μέλλον θα αναρωτιούνται πώς δεν καταφέραμε να διαλευκάνουμε τόσο απλά και θεμελιώδη ζητήματα. Θάρθουν όμως κάποιοι στο μέλλον και θα μας εξηγήσουν από ποιές περιοχές του σύμπαντος έρχονται οι κομήτες, γιατί είναι τόσο μακριά από τους άλλους πλανήτες, πόσο μεγάλοι είναι και από τι υλικά αποτελούνται.”

Η τοποθέτηση βέβαια αυτή δεν αποτελεί κίνητρο για τους φιλοσόφους, μαθηματικούς και αστρονόμους, είναι και η αντιπαράθεση προς τον Αριστοτέλη όλο και πιο δύσκολη, οι φιλοσοφικές σχολές σιγά σιγά κλείνουν, ο μεσαίωνας έρχεται, οι κομήτες όμως συνεχίζουν να εμφανίζονται απροειδοποίητα και να συνδέονται όλο και πιο πολύ με καταστροφές, είναι η οργή των ουρανών που πέφτει στο κεφάλι των αμαρτωλών.
Από τις επιγραφές στα μάρμαρα της Πάρου, 3ος αι. πΧ

τις αφηγήσεις του Διόδωρου του Σικελιώτη, 2ος αι. πΧ

την πτώση της Κορίνθου το 146 πΧ

μέχρι τις δραματικές περιγραφές του Venerable Bede, τον 7ο αι. μΧ

οι κομήτες δίνουν ευκαιρίες για διασπορά πανικού.
Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς πόσο δύσκολο ήταν να αρχίσουν κάποιοι αστρονόμοι να διατυπώνουν ορθολογιστικές θεωρίες για την προέλευση των κομητών. Πρωτοπόροι ήταν ο Paolo Dal Pozzo Toscanelli (1397-1482),

ο Girolamo Fracastoro (1483-1553), στα Homocentrica, 1538, που πρώτος διατύπωσε την άποψη ότι η ουρά του κομήτη έχει την διεύθυνση της ευθείας που ενώνει τον κομήτη με τον ήλιο 

και ο Pietro Apiano (1495-1552) στο Astronomicum Caesarum (1540)

Ο Apiano ειδικά, εκτός από μαθηματικός και αστρονόμος ήταν και τυπογράφος, είχε δικό του τυπογραφείο και έτσι παρουσίασε τυποτεχνικά αριστουργήματα που σίγουρα έδιναν έμφαση στις καινούργιες μελέτες.
Ετσι ο Kepler, έχοντας ήδη την ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου και τις εκπληκτικής ακρίβειας μετρήσεις του Tycho Brahe, αρχίζει να σχεδιάζει τους νόμους της κίνησης των πλανητών και να αναρωτιέται για τις αιτίες. Μέσα σε αυτά διατυπώνει πρώτος την άποψη ότι η ουρά των κομητών οφείλεται στην επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας

Σε όλα αυτά τα τολμηρά, αναζητώντας στηρίγματα στο παρελθόν, βρίσκει μόνο τον Seneca και έτσι παραθέτει το απόσπασμα στο βιβλίο του.
Η γκραβούρα που ακολουθεί δείχνει καθαρά τη διαμάχη των αστρονόμων, που χωρίζονται σ' αυτούς που επιμένουν Αριστοτελικά ότι οι κομήτες είναι ατμοσφαιρικά φαινόμενα [αριστερά], ότι κινούνται σε καμπύλες τροχιές όπως οι πλανήτες [κέντρο] ή ότι κινούνται σε ανεξάρτητες ευθύγραμμες τροχιές [δεξιά].

Η προεργασία όμως έχει γίνει, σύντομα εμφανίζεται το κορυφαίο έργο του Newton Principia Mathematica [1687], το σύμπαν αποκτάει πλέον νόμους ξεκάθαρους

και οι πειραματικές αποδείξεις πέφτουν βροχή, όπως η παραβολική τροχιά του κομήτη του 1680, με μετρήσεις του ίδιου του Newton.

Σήμερα ξέρουμε πολύ περισσότερα για τους κομήτες, τη σύσταση, την προέλευση, την τροχιά και την επανεμφάνισή τους, ο φόβος όμως του μέσου ανθρώπου δεν έχει εκλείψει και ίσως δεν θα εκλείψει ποτέ για αυτούς τους παράξενους ταξιδιώτες της νύχτας.